Azulejos, chaminés en cegonhas.

Kenmerken van لغربالغرب (Al-Gharb).

Afgelopen twee weken heb ik samen met mijn gasten nog eens door de typische weggetjes van deze streek mogen rijden. Donderdag vlieg ik na bijna 3 maanden uit Nederland, weer even terug met vers in mijn herinnering tegeltjes, schoorstenen en ooievaars. Voordat ik afreis nog een verhaaltje op mijn log over deze karakteristieken van de Algarve leek mij een toepasselijke afsluiting van mijn eerste periode in den vreemde.
Hoewel de tegeltjes of azulejos zeker geen Portugese uitvinding zijn (het gebruik van het geëmailleerde tegeltje stamt uit Egypte), worden zij nergens zo veelvuldig toegepast als in Portugal. De tegeltjes werden in Portugal in de 15e eeuw geïntroduceerd en zijn geëvolueerd tot een kunstvorm die in de 18e eeuw in geen enkel ander europees land zo’n uitgebreide toepassing kende in vorm en gebruik. Heden ten dage vormen zij nog steeds een belangrijk element in ‘s lands architectuur. De term azulejo komt (uiteraard) van het Arabische az-zulayj, hetgeen betekent: "gepolijste steen". Hoewel oorspronkelijk de Moren de term naar het Iberisch schiereiland brachten, werd de echte introductie gedaan door de Spanjaarden na de herovering van het land door de christenen. Het verhaal wil dat koning Manuel II zó onder de indruk was van het Alhambra, dat hij besloot zijn paleis in Sintra er mee te decoreren. Hiertoe liet hij de eerste tegeltjes uit Sevilla importeren, die, zoals de Koran voorschrijft, geen menselijke figuren maar uitsluitend geometrische patronen weergaven… En zoals jullie misschien nog weten: dat gaan we zelf bekijken!
Geleidelijk aan vervingen Portugese kunstenaars de patronen met menselijke en dierlijke figuren, en zij gebruikten daarbij de kleuren blauw, geel, groen en wit. In de 17e eeuw echter werden, als gevolg van de grote ontdekkingsreizen, de kleuren voornamelijk gereduceerd tot blauw en wit, de modekleuren die waren beïnvloed door het Chinese porselein uit de Ming dynastie. Van de tegeltjes uit de Moorse tijd is er in Portugal geen één overgebleven.
Hier vind je overal Azulejos, als versiering, straatnaambordje, huisnummer, wanddecoratie of zelfs een hele interieurbekleding zoals de kerk van São Lorenço bij Almancil. Helaas heb ik geen foto van het interieur; dat was verboden, en persoonlijk denk ik omdat ze anders die oerlelijke kaarten uit het toeristenwinkeltje nooit kwijtraken. Protectie heet dat.
Kegels, kubussen, prisma’s, cilinders, piramides, helwit of kleurig gedecoreerd: al deze zaken zijn van toepassing op de typische chaminé Algarvia. In mijn zoektocht naar de waarheid achter deze architectonische structuren vond ik een site waarop een journalist het mysterie van de schoorstenen heft getracht te ontrafelen. Ik had al eerder gemeld dat de overlevering wil dat het als schoorstenen vermomde minaretten zijn gebouwd door wegens hun religie vervolgde Moren, maar ergens loopt deze uitleg toch mank. Het punt is namelijk dat de Moorse cultuur helemaal geen schoorstenen kende, en de eerste exemplaren pas 200 jaar na de ondergang van het Moorse rijk verschenen. Daarbij gevoegd dat Zuid-Spanje, ook ex-Moors, helemaal geen bouwstijl van deze aard kent, maakt de minaretten verklaring toch wat dubieus.
Wat is dan de betekenis? “How many days of chimney do you want?” Vroeg de Portugese aannemer aan de huiseigenaar die in de Algarve een schoorsteen op zijn huis wilde zetten. De kosten van een schoorsteen waren namen gerelateerd aan de tijd dat je ermee kwijt bent om het te bouwen: Hoe complexer en verfijnder de constructie, hoe duurder het exemplaar. Analoog aan de gespendeerde bouwtijd variëren schoorstenen van simpele recht-toe-recht-aan modellen tot ware kunstwerken die zelfs miniklokkentorens moeten voorstellen. Het aspect van de minaret blijft echter toegewezen aan de moslims. Niet dat de arabieren schoorstenen gebruikten of deze bouwden tijdens hun bezetting, maar er blijft een overtuigende Moorse invloed zichtbaar met betrekking tot architectuur en versiering in het zuiden van Portugal. In ieder geval zijn de schoorstenen dus, in vorm en aantal, een teken van geld en aanzien. Maar het blijft een mooie aanblik, niet waar?
De ooievaar (cegonha) “is een grote, opvallende vogel die door de de meeste mensen meteen herkend wordt”, zelfs door mij. In Nederland kom je ze bijna niet meer tegen, alhoewel er een paar zich genesteld hebben op de lichtmasten in de middenberm van de A27 tussen Gorinchem en Lexmond. (Ik heb niet voor niets jaren in de file gestaan met mijn vriendje Jan). Hun aanwezigheid wordt vaak kenbaar gemaakt door een luid snavelgeklepper, vooral als de partners elkaar op het nest begroeten. De ooievaar bouwt zijn grote nest van takken meestal op daken van gebouwen, hoogspanningsmasten, bomen en speciaal daarvoor geplaatste platforms. Eénzelfde paartje maakt meerdere jaren achtereen gebruik van hetzelfde nest.
Waarom struikel je hier over de ooievaars? Om energie te besparen op hun lange vlucht maken ooievaars al zwevend gebruik van de warme luchtstromingen. Deze thermiek vinden we over land enkel overdag omdat ze ontstaat door de warmte van zonnestralen. Boven zee is er geen thermiek en dus zoeken ooievaars bij hun trektocht naar de smalste oversteekplaats van de Middelandse Zee, namelijk Gibraltar in het zuiden van Spanje en Bosporus in het noorden van Turkije. En wat ligt er in de buurt van Zuid Spanje? الغرب ! Op deze routes kan je tijdens de trek in voor- en najaar grote groepen zwevende ooievaars waarnemen, 10.000 vogels zouden geen uitzondering zijn, maar zóveel heb ik er nou ook weer niet gezien…
Het aantal witte ooievaars in Portugal is in twintig jaar tijd gestegen met zo'n 500 procent. Waren er bij de telling in 1984 nog 1.500 nesten, in 2005 was dat aantal aangegroeid tot 7.685. Vooral de inspanningen van de elektriciteitsmaatschappijen hebben geleid tot een sterke toename. Elektrocutie is namelijk één van de belangrijkste doodsoorzaken bij ooievaars. In 2000 zorgde een geëlektrocuteerde ooievaar er nog voor dat hoofdstad Lissabon zonder elektriciteit zat. Waar vroeger de vogels zich elektrocuteerden bij het bouwen van nesten, heeft Portugal nu de elektriciteitsmasten beter beschermd. Het land gaat echt vooruit… Tenslotte: de ooievaar is onderdeel van het logo van Faro, en op deze wijze verwant aan Den Haag, waarmee de link met Nederland weer rond is .
Laten we maar weer eens kijken hoe kikkerland is (waar de ooievaar de natuurlijke vijand van onze groene springertjes moet zijn). Wie weet kom je me daar volgende week nog eens tegen, de wereld is klein niet waar? En wie weet schrijf ik nog een Hollands hoofdstukje…
Wil je ondertussen nog wat foto’s zien (hoewel niet uitsluitend van Portugal), kijk dan op www.woophy.com. Zoek onder de naam pijlabo en zie hoe leuk een hobby kan zijn…
Até a vista! Dokter Peter.