Fado e Saudade

De cultuur en het Portugese levenslied.

Je zou misschien veronderstellen dat in een halve bananen republiek als hier In Portugal, het met het culturele aanbod maar matig is gesteld. Een lekker bandje in een leuke kroeg, en wat tweede rangs “Fado” in een restaurantje omdat dat er nou éénmaal bij hoort, dan heb je het wel gehad. Nee dan thuis, daar kun je elke dag naar de schouwburg, het filmhuis of de concertzaal. Kunnen wel, maar dóen? Gelukkig is het hier helemaal niet zo slecht gesteld met het aanbod; in feite zorgt de Algarve voor een flink shot aan culturele activiteiten.

Anders dan in Nederland, waar de meeste oudheidkundige zaken letterlijk in de klei zijn gezakt , zijn er hier om te beginnen genoeg overblijfselen te vinden van de Romeinse en Moorse cultuur, maar daar heb ik al eerder over verhaald. Andere zaken als formule-F1 bootraces, wereldkampioenschappen strand-voet-volleybal en de grootste verzameling zandsculpturen mogen misschien ook wel cultuur worden genoemd, maar ook dit is niet het aanbod wat ik bedoel. Het gaat hier om een keur van nationaal en internationaal befaamde artiesten, die dank zij de inspanningen van particulieren en de overheid, voor relatief weinig geld te bewonderen zijn tijdens een aantal goed georganiseerde live-optredens. Er is natuurlijk wel eens een uitzondering, zoals Lionel Ritchie, binnengehaald door Sheraton, waarvoor je €300 voor het goedkoopste kaartje inclusief gala-diner moest neertellen , maar over het algemeen variëren de prijzen van €0 tot €30.

Onder de voorstellingen die we mochten bewonderen waren er die van :
• Vincent Bijlo, binnengehaald door een Nederlands echtpaar die hier een kleinschalig appartementencomplexje runt op een prachtige locatie, de Horta de Musica. Voor €15 inclusief een lekker glas wijn een heel gezellige avond (Hans Dorrestijn is ook al geweest maar die hadden we gemist).
• Het strandconcert op de praia dos pescadores (vissersstrand), uitgevoerd door het Orquestra do Norte.en hetOrquestra do Algarve die onder meer Tchaikovsky’s Ouverture 1812 ten gehore brachten in combinatie met een vuurwerkspektakel (gratis) en
• Nely Furtado, optredend in het Albufeira stadion, eigenlijk €30 maar voor ons gratis onder het genot van een biertje en een rijsttafeltje omdat het stadion zich pal onder ons appartement bevindt…

De meest aansprekende voorstellingen, en dat heeft natuurlijk met de aard van het land te maken, waren echter de uitvoeringen door drie van de meest befaamde fado-zangeressen, die de bron van inspiratie vormden voor een beknopte uitleg van dit Portugese fenomeen.

Fado is de muziek van het Portugese volk, waarin het woord saudade een kernbegrip is. Saudade laat zich het best vertalen als ‘heimwee’ of ‘weemoed’, en de fado bezingt het zo het levenslot en is te beschouwen als tegenhanger van de Nederlandse Smartlap of het Levenslied, maar dan véél mooier (vinden wij).
Het ontstaan van de Fado gaat terug naar het begin van de 19e eeuw (rond 1829) in een slecht maatschappelijk klimaat, in de arme wijken van Lissabon: Alfama, Bairro Alto en Mouraria, maar de fado is waarschijnlijk nog veel ouder. Sommigen veronderstellen zelfs een mix van Afrikaanse slavenritmes met de traditionele muziek van Portugese zeelui , waarin invloeden van de Moorse (liefdes)poëzie.

De meningen mogen dan verschillen over de muziek die ten grondslag ligt aan de fado, wat zeker is, is dat de scanduleuze verhouding tussen Maria Severa, dochter van een kroegbazin en fadista van het eerste uur, en de edelman, de Comte de Vimioso het begin was van een muziekstijl die nu wereldwijd populair is. Fado werd gezongen in kroegen en bordelen en de bezoekers waren hoeren, verlopen zeelieden, werkloze zwervers en straatrovers. Een fado-zanger(es) of fadista was niet meer dan een veredelde landloper of beurzensnijder.
Rond 1900 vond de omslag plaats naar het ‘respectabel’ worden van de stijl. Begin dertiger jaren gleed Portugal langzaam weg richting een burgeroorlog waar, net zoals in Spanje, linkse en rechtse krachten vochten om de macht. Gesteund door de gegoede middenklasse, het groot-kapitaal en de kerk nam de burgerdictatuur van Salazar de macht over. Om het volk te binden werd de slogan ‘de drie F’s’ bedacht; Futebol, Fatima en Fado. De fadista’s lieten zich de aandacht van de dictatuur welgevallen (passief verzet was er eigenlijk niet) en velen beleefden hun bloeiperiode. Wie niet meewerkte verdween in de kerkers van de geheime politie.
Na de Anjerrevolutie in 1974 was er met fado geen droog brood meer te verdienen. De fadista’s werden geassocieerd met de dictatuur. Over wie ‘fout’ en ‘goed’ was in die periode zijn de kenners het nog niet eens. Zo werd van Amália Rodrigues, die wordt beschouwd als de grootste fadista aller tijden en verantwoordelijk gehouden wordt voor de introductie van de hedendaagse fado, gezegd dat ze de verboden Communistische Partij financieel steunde. Haar bijnamen waren 'Koningin van de fado' of 'Het liefje van de Prins' (jawel, Prins Bernhard von Lippe-Bisterfeld, onze nationale trots van het koningshuis (bron: Wikipedia)). De rehabilitatie kwam begin jaren tachtig toen Amália een hoge nationale onderscheiding kreeg. Pas begin jaren negentig werd de fado populair met een nieuwe generatie fadista’s waaronder Dulce Ponte, Cristina Branco en Mariza, die allen voor ons hier hebben opgetreden.

We hebben mogen genieten van de verschillende stijlen van de klassieke uitvoering van de fado, waarbij de fadista wordt begeleid door de guitarra Portuguese(Portugese gitaar, een soort mandoline), viola (klassieke gitaar) en bas (staande of basgitaar). Deze conventie was tijdens de dictatuur populair, maar tegenwoordig is de keuze in instrumentatie ruimer en wordt slechts beperkt door het vermogen van de fadista deze in zijn of haar fado's in te passen; in de voorstellingen die wij hebben gezien werd regelmatig ook de piano ingezet.

Voor zover je een “minst aansprekende” aan kon wijzen was het Dulce Ponte, die gratis optrad op het plein van het gemeentehuis in Albufeira. Daar kwam natuurlijk iedereen op af, en op zijn Portugees werd overal vrolijk tussendoor gekletst. Dulce begeleidde zichzelf op de piano (logisch als getraind pianiste), maar beperkte haar repertoir jammer genoeg niet uitsluitend tot de fado zodat het niet altijd boeide. De afgelopen week traden zowel Mariza als Christina Branco op in de “Fabrica Balsense” (de oude steenfabriek) in het prachtige vissersplaatsje Tavira voor respectievelijk €17 en €10 per kaartje. Een fantastische ambiance op het terrein van een antieke fabriek, inclusief grote schoorsteen met ooievaarsnest in het midden. Zelfs het feit dat tijdens het optreden van Mariza de het enige onweersbuitje van de hele zomer op onze onbeschermde hoofden viel kon de pret niet drukken; plastic stoeltjes bleken een afdoende bescherming en de fadiste was bereid het Portugese kwartiertje voor aanvang nog even op te rekken. Mariza was degene die qua performance boven alles uitstak: passie, bespeling van het publiek, en dat terwijl ze slechts midden 20 is. Christina Branco was wat dat betreft veel ingetogener en saaier, maar hier was de muzikaliteit de factor die de hoogste ogen scoorde. Zij bracht een prachtige serie fado-liederen ten gehore als een hommage aan Amália Rodriquez. Overigens heeft in het verleden Christina Branco ook een aantal in het Portugees vertaalde gedichten van Slauerhoff als fado ten gehore gebracht en hebben wij haar eerder ook een duet met de groep Bløf zien zingen in het Tilburgse 013. Rest mij dit verhaal te besluiten met een anoniem gedicht wat ik op internet vond:

Saudade
zwarte shawl vol emoties
over je smalle schouders
van nu naar toen

zoals je ogen bij het wenen
het zingen van de fado
mijn hart heeft geraakt

ons intens voelen treurt
terug naar Lisboa verdriet
op het bankje aan de Taag.

Vandaag treedt de volgende ster gratis op aan het strand van Albufeira: Bob Sinclair. Aan cultuur dus geen gebrek, hoewel ik mijn portie Bob maar doorgeef aan onze zonen Stijn en Marnick: “hartstikke VÉT pap!”